Τετάρτη 4 Μαρτίου 2015

Συνεδρία 85: Δε θα Μας Ξεγελάσουν Ξανά


Επειδή δε βρίσκω κάτι ενδιαφέρον στην εσωτερική επικαιρότητα μετά από αρκετά συνεχόμενα posts που την αφορούσαν, λέω να γράψω για κάτι που είχα στο μυαλό μου (λέμε τώρα) καιρό. Διαβάζω τις τελευταίες βδομάδες, όσο προλαβαίνω, για τις διαδικασίες εξέλιξης των κοινωνιών. Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες πτυχές είναι ο εξεπσιοναλισμός, όπως τον έχει ορίσει η σύγχρονη φιλοσοφία. Το πράγμα γίνεται ακόμα πιο ιντριγκαδόρικο αν συσχετιστεί αυτή η έννοια με εκείνη της ηθικής.

Ο εξεπσιοναλισμός (Exceptionalism) αποτελεί μια σύγχρονη φιλοσοφική έννοια. Όχι ότι οι εξαιρέσεις των κανόνων είναι σύγχρονο φαινόμενο, υπάρχουν από την αρχαιότητα, τόσο στη Δύση (ελληνική και λατινική φιλοσοφία), αλλά και την Ανατολή (Ινδία, Κίνα, Ιαπωνία). Εκείνο που καθιστά την έννοια μεταμοντέρνα είναι η μηχανιστική προσέγγιση της εξαίρεσης και η λειτουργία της ως μοχλός, αίτιο ή πηγή διαφοροποίησης του νομικού συστήματος μιας κοινωνίας, αλλά και της εν γένει λειτουργίας της. Ο καλύτερος, μικρότερος και πιο περιεκτικός ορισμός έχει δοθεί από τον Huysmans: Η έννοιες τις πολιτικής που επενδύονται στο ιδίωμα της εξαίρεσης. Οι ρίζες βέβαια αναζητούνται στον Foucault και η μετέπειτα ανάπτυξη της φιλοσοφικής σκέψης έγινα από τους Schmitt (πιο συντηρητική προσέγγιση) και Agamben (πιο προοδευτική).

Η λογική είναι απλή. Κάποια στιγμή λόγω κάποιου γεγονότος, εσωτερικού ή εξωτερικού, η πολιτική ηγεσία λαμβάνει κάποια «έκτακτα» μέτρα. Τα «έκτακτα» αυτά μέτρα έρχονται σε αντίθεση με το κράτος δικαίου, βασικό πυλώνα της δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας. Το κράτος δικαίου, που στηρίζεται στον κεντρικό ρόλο που έχει ο νόμος στη Δύση, πέφτει σε μία αντίφαση. Η νομοθετική εξουσία στα περισσότερα κράτη εξομοιώνεται με την πολιτική, απορροφάται από αυτήν και από έννοια πυλώνας μετατρέπεται σε εργαλείο πολιτικής. Ο νόμος και η πολιτική γίνονται ένα σώμα, που μπλέκει το νόμο που δίνει ισχύ, με τη νομοθετική ισχύ. Έτσι ο νόμος αποτελεί κομμάτι της πολιτικής ατζέντας, υποχείριο στις πολιτικές της κάθε κυβέρνησης.

Τα «έκτακτα» μέτρα σύμφωνα με το Schmitt είναι αναπόφευκτα. Συμβαίνουν διάφορα γεγονότα στην πορεία του χρόνου που παρεκκλίνουν από τη νόρμα, όπως αυτή έχει οριστεί από τις κυρίαρχες αξίες σε μια κοινωνία/πολιτεία και διαταράσσουν τη γραμμική πορεία προς το μέλλον. Σε αυτό το σημείο ο Schmitt συνδέει το κοινωνικό γίγνεσθαι με την πολιτική. Είτε από φιλελεύθερη οπτική (πλειοψηφία αντιπροσώπευσης συμφερόντων), είτε από μαρξιστική (πάλη των τάξεων), είτε από εθνικ(ιστικ)ή (λαϊκή ταυτοποίηση με την πολιτική οντότητα), η κοινωνική σφαίρα είναι μια πολιτική σφαίρα. Ο Agamben έχει μιαν άλλη οπτική. Ειδικά όσον αφορά τις «έκτακτες» καταστάσεις, αλλά και γενικότερα, το πρόβλημα δεν παρουσιάζεται όταν οι κυρίαρχες δυνάμεις, εκείνες που κατέχουν την εξουσία δηλαδή, αντιδρούν στις διάφορες κοινωνικές πιέσεις, αλλά όταν η εξουσία επιδρά πάνω στην ζωή, με τη βιολογική της έννοια, των μεμονωμένων ατόμων/πολιτών, χωρίς την πρόβλεψη του νόμου.  

Ο Schmitt εξετάζει το πολιτικό στη αντίληψη της εξαίρεσης, ενώ ο Agamben εξετάζει την εξαίρεση ως κανόνα. Επειδή ο Γερμανός δίνει ένα ντετερμινιστικό τόνο χωρίς να προτείνει κάνει ως εναλλακτική πορεία, θα μείνω λίγο παραπάνω στον Ιταλό που δίνει περισσότερη τροφή για σκέψη. Το αναπόφευκτο του Schmitt ουσιαστικά σημαίνει ότι λαμβάνονται «έκτακτα» μέτρα σε «έκτακτες» καταστάσεις τα οποία όταν αυτές οι «έκτακτες» καταστάσεις παρέλθουν, η πολιτική ηγεσία μπορεί να τα αποσύρει. Δεν είναι απαραίτητο ότι θα το κάνει, διότι λειτουργούν παρεμβατικά ομάδες πίεσης οι οποίες μπορεί να αναγκάσουν την πολιτεία να τα διατηρήσει. Η επιλογή όμως είναι στο χέρι της πολιτείας. Ο Agamben λέει ότι το «έκτακτο» τις περισσότερες φορές ορίζεται ως τέτοιο από την πολιτεία. Δεν είναι «έκτακτο» αφ’ εαυτού, αλλά ορίζεται, πλασάρεται και αντιλαμβάνεται ως τέτοιο. Αυτή η σχετικότητα στην ερμηνεία του δίνει στην πολιτεία το δικαίωμα να παρεμβαίνει σε πεδία που βάσει νόμου δε θα έπρεπε να έχει πρόσβαση. Ως εκ τούτου, αλλάζει το νόμο, με το πρόσχημα του προσωρινού, ώστε να παρεμβαίνει στη ζωή.

Ενώ και οι δύο αφήνουν στο περιθώριο την πολιτική έννοια του κοινωνικού, ο Agamben δίνει έναν εξελικτικό τόνο. Η εξαίρεση του σήμερα είναι ο κανόνας του αύριο. Η πολιτεία λαμβάνει «έκτακτα» μέτρα για να αντιμετωπίσει γεγονότα που δεν είχε προβλέψει, όμως όταν η επίδραση αυτών περάσει, το «έκτακτο» νομοθετικό πλαίσιο διατηρείται και αποτελεί πλέον τη νέα νόρμα. Με αυτόν τον τρόπο, εξελικτικά και συσσωρευτικά η πολιτεία αποκτά όλο και περισσότερα δικαιώματα παρέμβασης στη ζωή των πολιτών, αλλά και των ατόμων που βρίσκονται στην επικράτειά της. Ένα καλό παράδειγμα είναι ο αμερικανικός Patriot Act. Ψηφίστηκε μετά την 11η Σεπτεμβρίου, όμως ισχύει ακόμα. Τα δικαιώματα που έδινε στις μυστικές υπηρεσίες να παρεμβαίνουν στις ζωές όσων βρίσκονται σε αμερικανικό έδαφος ή έξω από αυτό με την αιτιολογία της τρομοκρατίας δεν έχουν αρθεί 14 χρόνια μετά, παρόλο που οι συνθήκες είναι διαφορετικές. Μάλιστα υπάρχει ένα κομμάτι του πολιτικού που ασκεί πιέσεις ώστε να πείσει ότι οι συνθήκες δεν έχουν αλλάξει.

Οι εξαιρέσεις δημιουργούν ένα νέο modus vivendi και είναι η κοινωνία που προσαρμόζεται σε αυτό και όχι το ανάποδο. Το αποτέλεσμα είναι οι εξαιρέσεις να αποτελούν παράγοντα εξέλιξης του νομικού πολιτισμού, αλλά και της κοινωνικής δομής. Από παρεκκλίσεις αναγάγονται σε καταλύτες της πορείας προς το μέλλον, δημιουργώντας ρωγμές στις αξίες των κοινωνιών. Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης μεταναστών στην Ευρώπη ή το Guantánamo είναι εξαιρέσεις στις αξίες της φιλελεύθερης δημοκρατίας που δικαιολογούνται στη βάση των «έκτακτων» καταστάσεων. Με την πάροδο των χρόνων όμως οι κοινωνίες έμαθαν όχι μόνο να τα αποδέχονται, αλλά να τα θεωρούν αναγκαία. Η ενσωμάτωσή τους στη λειτουργία των κρατών δεν κρίνεται πλέον ως παρέκκλιση, αλλά ως αναγκαιότητα. Εντούτοις, η ηθική αποδοχή τους από την πλειοψηφία της κοινωνίας έχει ένα πρόβλημα.


Αντίθετα με την πολιτική αποδοχή που στηρίζεται στην πειθώ ενός επιχειρήματος, η ηθική αποδοχή βασίζεται στο βαθμό ταύτισης μιας πρακτικής με τις αξίες μιας κοινωνίας. Η κυρίαρχη ιουδαίο-χριστιανική ηθική της Δύσης που στη βάση της έχει την ισότητα όλων των πλασμάτων του Θεού, αλλά και της φιλελεύθερης λογικής που στηρίζεται στην ανεκτικότητα του διαφορετικού με αυτές τις εξαιρέσεις κλονίζονται. Δεν υπάρχει ούτε μια ηθική της επιστήμης σε αυτές τις πράξεις, που ενδεχομένως να έδινε μια λεπτομερή βάση στο γιατί οι εξαιρέσεις αυτές είναι κατασκευασμένες από συγκεκριμένες ομάδες συμφερόντων. Η πολιτική χρησιμοποιεί τις αξίες των κυρίαρχων θρησκειών, αλλά και πολιτικών συστημάτων ώστε να θεμελιώσει μια ρητορική εξωτερικής απειλής. Αλλάζει τους όρους του πολιτικού και δίνει περισσότερα δικαιώματα στην εκτελεστική εξουσία, παρακάμπτοντας το νόμο. Η αποδοχή αυτής της ρητορικής από μεγάλο μέρος των πληθυσμών ενισχύει τη μισαλλοδοξία, αλλά και τα φοβικά σύνδρομα των κοινωνιών, οι οποίες βέβαια είναι σίγουρες ότι δε θα ξεγελαστούν ξανά.

2 σχόλια:

  1. Πολύ ενδιαφέρον. Εεπιδή μάλλον το πάει αυτή η θεωρία ότι με την εξαίρεση γίνονται πιο συντηρητικά τα πράγματα, μήπως παίζει και αλλιώς, ίσως όχι τόσο στο νομικό στην αρχή πεδίο. Δηλαδή εμφανίζεται ένας ομοφυλόφιλος δημόσια, στην αρχή το σύστριγγλο, μετά κανονικότητα. Πχ προχτές μπήκαν κάτι δικά μας παιδιά στο προαύλειο της Βουλής και δνε έπεσε το αναμενόμενο ξυλοφόρτωμα, σοκ οι βολευτές, χαλαρή η ζωίτσα. Σε λίγο θα υπάρχει "δικαίωμα" να μπαίνεις με το πανώ σου πχ στον εξώστη;
    Όσο για τα κέντρα κράτησης μεταναστών, πολύ δικός μου άνθρωπος κάνει την διπλωματική του πάνω στην άποψη ότι τα κέντρα κράτησης μεταναστών είνια η νεκρανάσταση των κέντρων εθνικής αναμόρφωσης μεσο- και μετάπολεμικά, και βρίσκει ανατριχιαστικές αναλογίες και ομοιότητες. Οι σχετικές συζητήσεις που κάνουμε με συγκλονίζουν. Πως θα το έβλεπες εσύ;

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Λοιπόν επειδή θα έχω λίγο χρόνο τώρα, λόγω Καθολικού Πάσχα, τα 2 επόμενα posts θα απαντούν σε αυτό που ρωτάς. Το πρώτο το υποσχέθηκα και στο Θρυλέοντα για τη γλώσσα της δημοσιογραφίας. Το δεύτερο για τα κέντρα κράτησης, χμ, εμ, η δική μου διπλωματική ήταν για την παράνομη μετανάστευση μέσω θαλάσσης. Γάματα το θέμα από όπου και αν το πιάσεις.

    ΑπάντησηΔιαγραφή