Συνεδρία 17: Ανθρώπων Έργα

Τί σε κάνει άνθρωπο; Ερώτημα που προσπαθεί να απαντηθεί εδώ και περίπου 5.000 χρόνια. Και φυσικά δεν εννοώ τη φυσιολογία. Το να περπατάς με τα δύο πόδια και να έχεις λειτουργικό αντίχειρα είναι εξωτερικά γνωρίσματα βάσης. Επιμένοντας επιστημονικά στον πρόλογο, η βιολογία και η ανθρωπολογία προσθέτουν κάποια στοιχεία: θηλαστικό, με προσδόκιμο ζωής τα 75 χρόνια κατά μέσο όρο, με τον ποιο λειτουργικό εγκέφαλο και το μόνο είδος που διαθέτει λογική. Κανόνες τις επιστήμης που επιβεβαιώνονται μέσα από τις πλείστες τόσες εξαιρέσεις τους.

Άλλωστε το είδος μας ξεκίνησε εντυπωσιακά τη σταδιοδρομία του στην ιστορία. Η πρώτη εξακριβωμένη γενοκτονία της ιστορία είναι αυτή του Homo Erectus από το Homo Sapiens. Με αυτήν την παρακαταθήκη το γεγονός ότι έχουμε φτάσει να είμαστε πάνω από εφτά δις τώρα είναι μάλλον ιστορικό παράδοξο. Άλλωστε η αφετηρία μας καταδεικνύει τη γεωμετρική αύξηση της καταστροφικής ικανότητας του όντος που φέρει τη λογική του ενστίκτου από το ένστικτο μόνο. Αυτό που σίγουρα μας διαφοροποιεί από τους άλλους ζώντες οργανισμούς είναι η βιολογική ικανότητά μας να διαφοροποιούμαι την περιοδικότητα των πράξεων και των συμβάντων που επηρεάζουμε. Είναι αυτή η παρεμβατικότητα στη σειρά των γεγονότων που μας κάνει ξεχωριστά επικίνδυνους.

Το χάρισμα αυτό βασίζεται στη μοναδικότητα της ευφυΐας. Ο υπολογισμός και το ζύγισμα των επιλογών όταν συνδυάζονται με τη φαντασία πηγαίνουν τον κόσμο σε άλλο επίπεδο. Αυτό το επίπεδο δεν είναι απαραίτητα ανώτερο και σε καμία περίπτωση εξαναγκαστικά προοδευτικό. Πριν μερικά χρόνια ο Umberto Eco σε μιαν επιφυλλίδα του στη La Stampa είχε επιχειρηματολογήσει για το πώς ο κόσμος κάνει βήματα προς τα πίσω (σημ. υπάρχει μεταφρασμένο στα Ελληνικά στη συλλογή ‘Με το Βήμα του Κάβουρα’). Διότι οι άνθρωποι προσπαθούν να εξασφαλίσουν και να διαφυλάξουν τα συμφέροντά τους. Από τη στιγμή που η έννοια του συμφέροντος μπήκε στην καθημερινότητα η ανθρώπινη δημιουργικότητα πήρε δύο κατευθύνσεις: Η πρώτη ήταν η τροχοδρόμηση και το καλούπωμα της ανθρώπινης εφευρετικότητας προς ένα σκοπό. Μετά από αυτήν την τελολογική επίδραση ακολούθησε και μια δεύτερη πιο κεκαλυμμένη. Εμφανίστηκε μια διελκυστίνδα που απαιτούσε εξισορρόπηση μεταξύ των δύο βασικών ενστίκτων: ελευθερία και αυτοσυντήρηση. Το τελευταίο μεταφράζεται σε αυτό που στο σύγχρονο (μετά τη Γαλλική Επανάσταση) κόσμο ονομάζουμε ‘ασφάλεια’.

Συνακόλουθα, η μάχη μεταξύ ελευθερίας και ασφάλειας μεταφέρθηκε στην καρδιά των κοινωνικών, πολιτικών και διεθνών εντάσεων όταν οι άνθρωποι σχημάτισαν κοινωνίες. Με τη διαβρωτική επίδραση των ατομικών συμφερόντων πάνω στα κοινά δημιουργήθηκαν διαφορετικές τάσεις, ερμηνείες, απόψεις, ιδεολογίες κ.ο.κ. Η ισορροπία ανάμεσα στα δύο δεν αποτελεί παγκόσμια σταθερά. Ποικίλει μέσα στο χωροχρόνο και μετατρέπεται σε μιαν εξαρτημένη μεταβλητή των στοχεύσεων της εκάστοτε εξουσίας, των αιτημάτων του πληθυσμού και του διεθνούς ή/και περιφερειακού περιβάλλοντος. Το να προκρίνεται η ασφάλεια ή  η ελευθερία αξιωματικά αποτελεί πολιτικό cliché. Έναν αφορισμό ξεδιάντροπο που επιδιώκει να αφυπνίσει πάθη.

Μόνο που υπάρχουν περιπτώσεις που όταν χάνεται η στόχευση η ισορροπία ακολουθεί την πτώση και κυριαρχεί μια χαοτική κατάσταση. Για παράδειγμα, οι Αγγλοσαξονικές κοινωνίες έχουν προτάξει εδώ και χρόνια την ασφάλεια. Το safety first έγινε από παραδοχή επίσημη πολιτική που σε αρκετές περιστάσεις οδήγησε σε υστερία, όπως μετά την 11^η Σεπτεμβρίου. Στη Σκανδιναβία από την άλλη έχουν προτάξει την ελευθερία η οποία σε αρκετές περιστάσεις οδηγεί στην ασυδοσία, όπως εξαιρετικά εύστοχα σκιαγραφούν τα μέλη της σύγχρονης Σκανδιναβικής αστυνομικής λογοτεχνίας. Στην Ελλάδα πάλι έχει εγκαθιδρυθεί μια παράνοια που βασίζεται στην ασυμφωνία των ‘θέλω’ των πολιτών.

Με γραφικότητες τύπου ‘Του Έλληνα ο τράχηλος ζυγό δεν τον βαστάει’ και με το τσολιαδόμετρο να χτυπάει κόκκινο υπερπροβάλεται η τάση του συγκεκριμένου λαού προς την ελευθερία. Στην πραγματικότητα αυτό αποτελεί μόνο μια φαντασίωση των πολιτών, δεδομένου ότι ο πληθυσμός της Νότιας Βαλκανικής, αλλά και της Μικράς Ασίας όσο υπήρχε έζησε χιλιάδες χρόνια υπό τη σκέπη πολυεθνικών Αυτοκρατοριών. Μετά το πέρας της εποχής των πόλεων κρατών, όπως έχει επισημάνει πολύ αναλυτικά ο Κορνήλιος Καστοριάδης, οι ελληνικές πόλεις παύουν να είναι αυτόνομες. Από τη Μακεδονική Αυτοκρατορία, μέχρι το 1833 και την εγκαθίδρυση του νέου ελληνικού κράτους υπήρξαν υποτελείς Αυτοκρατοριών. Τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα των μνημονίων ένας νέος όρος μπήκε στο λεξιλόγιο της γλώσσας για να περιγράψει την ψυχοσύνθεση των Ελλήνων: ‘ραγιαδοφάρα’.

Αλλά αν οι εξελίξεις ακολουθούσαν κάποια λογική θα έπρεπε να προκριθεί η ασφάλεια. Με τον κοινωνικό ιστό κατεστραμμένο, τα εργασιακά δικαιώματα να έχουν πρακτικά καταργηθεί και το κράτος να έχει απολέσει το μεγαλύτερο μέρος των λειτουργιών του ούτε αυτό υπάρχει. Συμπληρωματικά σε αυτό έρχεται και η τάση ανθρωποφαγίας μεταξύ των μελών της κοινωνίας. Καμία ασφάλεια, κανένα ένστικτο επιβίωσης (που βεβαιώνεται από τον αριθμό των αυτοκτονιών), παρά μόνο φθόνος για όσους μπορούν να επιβιώσουν και μίσος για όσους μπορούν να ζήσουν.

Πρόσφατα μιλώντας με κάποιους παλιούς συμφοιτητές μου, κάποιοι από τους οποίους είναι και καλοί φίλοι, τους είδα να πέφτουν και αυτοί στην παγίδα της ψυχαναγκαστικής παράνοιας. Μου έλεγαν ότι καλά είσαι στην Αγγλία, να μη γυρίσεις και όλα αυτά τα τετριμμένα, αλλά με έναν τρόπο διαφορετικό από παλαιότερα. Ακουγόταν στη φωνή τους όχι η λαχτάρα, το όραμα για κάτι νέο, αλλά η ζήλια. Στεναχωρήθηκα που παιδιά μορφωμένα, με ικανότητες και με τα οποία έχουμε μοιραστεί τόσες στιγμές δεν προτάσσουν το να καταφέρουν κάτι, αλλά επιδιώκουν να σε τραβήξουν εσένα κάτω, ως γνήσιοι Νεοέλληνες. Ελεύθεροι στα λόγια, αλλά ζητώντας μια μόνιμη δουλειά στο δημόσιο για να έχουν ασφάλεια.

Η απάντηση εδράζεται στην ισορροπία. Την προσωπική αρχικά και την κοινωνική δευτερευόντως. Ο κάθε άνθρωπος έχει τη δική του και ως αποτέλεσμα η κάθε κοινωνία αναζητά μια ίδια ισορροπία μεταξύ στόχων, μέσων και επιθυμιών. Η μόνη πραγματική κατάκτηση του ανθρώπινου πολιτισμού είναι η μεθοδολογία που παρέχει στη χαλιναγώγηση των ενστίκτων. Χαλιναγώγηση όμως, όχι εξάλειψη. Κάθε άτομο είναι διαφορετικό, με διακριτά χαρακτηριστικά τόσο εξωτερικά όσο και ψυχισμού. Προκρίνει και επιδιώκει πράγματα βάσει τις ατομικής του ιδιοσυγκρασίας. Ο σεβασμός όμως στις επιθυμίες, τις απόψεις και τις επιτυχίες των άλλων είναι ένα πολιτισμικό γνώρισμα που καταδεικνύει το επίπεδο του καθενός, ανεξαρτήτως μόρφωσης ή παίδευσης.

Και επειδή στις περιόδους κρίσεων υπάρχει μια τεράστια στροφή στο μεταφυσικό, έχω να πω ότι ο πολιτισμός είναι απότοκο της ανθρώπινης εφευρετικότητας. Η διαφυγή στα Θεία είναι ομολογία παραίτησης του δρώντος. Από ενεργητικός δρώντας μετατρέπεται σε παθητικό δέκτη, εγγεγραμμένο στη λίστα αναμονής της Πρόνοιας και της Ευχαριστίας. Η εξέλιξη όμως και η υστέρηση δεν αποτέλεσαν ποτέ Θεία θαύματα, αλλά ανθρώπων έργα.