Συνεδρία 40: Ασφάλεια

 

Προσπαθώντας για μια φορά να τηρήσω μια υπόσχεση στην ώρα της, θα περιγράψω την θεωρία της ασφαλειοποίησης (securitization theory). Προφανώς η ανάλυση θα είναι γενική και δε θα μπορέσω να εξηγήσω τη θεωρία και τις επιπτώσεις της σε όλο της το εύρος. Θα ξεκινήσω από τη φιλοσοφική βάση της θεωρίας πριν περάσω  στο πώς αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε και θα κλείσω με κάποιες από τις κριτικές που έχουν διατυπωθεί. Για περισσότερα, θα περιμένω τις ερωτήσεις/παρατηρήσεις σας.

Η φιλοσοφική βάση στηρίζεται στην πεποίθηση ότι η ασφάλεια δεν αποτελεί στατική έννοια, αλλά όπως κάθε απότοκο της ανθρώπινης διανόησης εδράζεται σε κοινωνικές κατασκευές. Αυτό συνεπάγεται ότι δεν είναι δυνατόν να κατηγοριοποιηθούν οι απειλές σε ‘πραγματικές’ και ‘μη-πραγματικές’ αφ’ εαυτές. Οι διεργασίες των κοινωνικών κατασκευών τις ορίζουν. Από τη στιγμή που κάθε έννοια υφίσταται μια διαλεκτική επεξεργασία προσπαθούν να ανακαλυφθούν τα όριά της. Η δυναμική της ασφάλειας ως έννοιας είναι φυγόκεντρη. Ξεκινάει από τη βάση (άτομο/ομάδα/κοινότητα/κράτος) και επεκτείνεται, διευρύνοντας το χώρο δράσης και κίνησης. Η ασφάλεια δεν είναι αντιθετική έννοια με την ελευθερία, αλλά συμπληρωματική. Ορίζει το χώρο και μέτρο που η ελευθερία ασκείται.

Ο Ole Wæver το 1990 στη ‘Σχολή της Κοπεγχάγης’ σε συνεργασία με το Barry Buzan χρησιμοποίησαν εργαλεία της γλωσσολογικής επιστήμης για να διαμορφώσουν μια πολιτική θεωρία. Για να μετατραπεί ένα θέμα σε ζήτημα ασφαλείας χρειάζεται ένας δρών – πομπός (agent) να το εισάγει και ένα αναφερόμενο θέμα (referent) το οποίο ‘απειλείται’. Η σύνδεση διενεργείται μέσω μια πράξης λόγου (speech act) και αναφέρεται σε ένα κοινό (audience). Η επιτυχής ασφαλειοποίηση επιτρέπει στο δρώντα να ισχυριστεί ότι ένα ζήτημα απαιτεί έκτακτα μέτρα και αιτιολογεί δράσεις εκτός της κανονικότητας των πολιτικών διεργασιών. Η απειλεί δεν είναι απαραίτητα να είναι πραγματική, αρκεί το κοινό να την εκλάβει ως τέτοια.

Το πρώτο αυτό ρεύμα εστίασε στον πολιτικό λόγο. Τέθηκε όμως το ζήτημα της πρακτικής εφαρμογής, δηλαδή πώς περνάμε από τις διακηρύξεις στην εφαρμοσμένη πολιτική. Οι Bigo και Huysmans υποστήριξαν ότι ‘η πρακτική εφαρμογή, η πειθαρχεία και η εξειδίκευση είναι εξίσου σημαντικά με τη διαλεκτική’. Η πολιτικοποίηση γίνεται με πράξεις νόμου και με παρεμβάσεις ή αλλαγές στο διοικητικό και κατασταλτικό μηχανισμό. Εκείνοι που στοχοποιούνται με το λόγο δε μεταβάλλονται σε υπόπτους για καταστρατήγησης της ασφάλειας αν δεν κινηθεί ο κρατικός μηχανισμός εναντίον τους. Όταν το κοινό αποδέχεται ότι κάτι αποτελεί απειλεί στην ασφάλειά του, τότε  η ασφαλειοποίηση ολοκληρώνεται ως διαδικασία καθώς θεσμοθετείται και ενσωματώνεται στην πολιτική πρακτική.

Η θεωρία βρήκε αρκετούς υποστηρικτές και πολλούς που της άσκησαν κριτική. Δε θα ασχοληθώ με την κριτική που εξέφρασε το πολιτικό κατεστημένο της εποχής. Έχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον η ακαδημαϊκη – φιλοσοφική κόντρα για το αν η ασφάλεια είναι στατική έννοια ή όχι. Ας δεχτούμε ότι η ασφάλεια ως έννοια είναι προϊόν της ανθρώπινης διανόησης, επομένως έχει δυναμική και μεταβάλλεται. Όμως η ασφάλεια στην πολιτική πρακτική είναι κάτι συγκεκριμένο. Και αυτό το συγκεκριμένο είναι παγκόσμιο, ακολουθώντας μια ομοιογενή λογική (Cuita, Doty). Σε οποιοδήποτε σημείο του πλανήτη, ο οποιοσδήποτε πολιτικός, ακόμα και αν αναφέρεται σε διαφορετικά ζητήματα ως ‘απειλές ασφαλείας’, χρησιμοποιώντας τη λέξη εννοεί ένα και μόνο ένα πράγμα. Η ερμηνεία της έννοιας από το κοινό επίσης είναι η ίδια. Διαφορετικά, δε θα γινόταν αντιληπτή η απειλή.

Η σημασιολογία μπορεί να ποικίλει και να επιδέχεται πολλαπλές ερμηνείες (πολυσημία), αυτό όμως αφορά το σημαίνον και όχι το σημαινόμενο. Η οντολογία επηρεάζει την κρίση όσο οι τοπικές ιδιαιτερότητες και οι εθνικοί μύθοι και παραδόσεις. Δεν υπάρχει μια σταθερή λογική στην ασφάλεια, ούτε μια δεδομένη πηγή και ερμηνεία. Αυτό όμως που υπάρχει είναι μια κοινή αντίληψη για το τι σημαίνει το να είσαι ασφαλής.

Τα τελευταία είκοσι χρόνια η θεωρία αυτή έχει αναπτυχθεί περεταίρω κάνοντας διακρίσεις στην πρακτική ανάμεσα σε εθνική, διεθνή, κοινωνική και ατομική ασφάλεια. Η ιδέα παραμένει σταθερή, όπως και η φιλοσοφία της σύνθεσης, εκείνο που διαφοροποιείται είναι το αναφερόμενο θέμα και η ποιοτική έρευνα του κοινού. Η πολιτική απλώς συνεχίσει να κάνει χρήση του όρου όπως έκανε και παλαιότερα, μάλλον διότι τη συμφέρει να παραμείνει μέσα στην ιδεοληπτική της γυάλα. Για τη δική της ασφάλεια.