Συνεδρία 32: 4-3-3

Ένας από τους στίχους που είχαν στοιχειώσει την παιδική μου ηλικία ήταν στη ‘Βικτώρια’ του Βασίλη Παπακωνσταντίνου, εκείνος που έλεγε: ‘Ο αστυφύλακας ταυτότητα ζητάει, μα εγώ την ψάχνω απ’ τα 19’. Μέχρι τα 10 μου περίπου ζούσα με την ενδόμυχη απορία ‘Αφού βγάζουμε ταυτότητα από τα 14-15 μας, τι εννοεί;’. Απορία που δεν απηύθυνα ποτέ σε κανέναν προς επίλυση, πράγμα εξαιρετικά σπάνιο, διότι κάτι με έσπρωχνε να επιθυμώ να την απαντήσω μόνος μου. Λίγα χρόνια αργότερα, μπαίνοντας στην εφηβεία, άρχισα να αντιλαμβάνομαι την πολυσημία της λέξεως ‘ταυτότητα’. Η πλατωνικής φύσεως ιδέα του πλαστικοποιημένου μπλε κρατικού αποδεικτικού μετασχηματίστηκε στο πιο αριστοτελικό σύλληψη-ιδέα-πράξη. Η έννοια μπορεί ταυτόχρονα να απαντάται και στα τρία.

Στην πορεία των ετών, διάβασα διάφορα, σπούδασα δύο παρεμφερή αλλά σχετικά διακριτά αντικείμενα και κατέληξα να ασχολούμαι εντατικότατα με ζητήματα εθνικισμού, εθνοτήτων και εθνικής ταυτότητας. Ένα από τα κίνητρά μου για να ασχοληθώ με το αντικείμενο, ήταν η οπαδική μου ταύτιση με την Barcelona, που με οδήγησε στο να μελετήσω τους Καταλανούς, την ιστορία και τον πολιτισμό τους. Μιαν ενασχόληση που βγήκε στην επιφάνεια την Πέμπτη με την ανακοίνωση από το τοπικό κοινοβούλιο της Βαρκελώνης (Generalitat) ότι στις 9 Νοεμβρίου 2014 θα διεξαχθεί δημοψήφισμα που θα απευθύνει δύο ερωτήματα στους Καταλανούς: ‘Επιθυμείτε η Καταλωνία να είναι ένα κράτος;’ και ‘Επιθυμείτε η Καταλωνία να είναι ένα ανεξάρτητο κράτος;’.

Αν και μοιάζουν ταυτόσημα, τα δύο ερωτήματα είναι εντελώς διακριτά. Το πρώτο αναφέρεται στη λειτουργία της Καταλωνίας εντός του Ισπανικού κράτους. Δηλαδή, η Καταλωνία από μια αυτόνομη κοινότητα με διευρυμένες αρμοδιότητες που ελέγχονται όμως από τη Μαδρίτη, να μετατραπεί σε ομόσπονδο κρατίδιο. Το δεύτερο ερώτημα είναι προφανές που αποσκοπεί: πλήρης ανεξαρτησία της Καταλωνίας. Αν και δύο post παρακάτω ανέφερα την περίπτωση της Σκωτίας, οι δύο περιπτώσεις έχουν αρκετές και σημαντικές διαφορές, τόσο σε ποιοτικό όσο και σε ποσοτικό επίπεδο.

Αντίθετα με τους Σκωτσέζους που για πέντε αιώνες τρέφουν ένα ασίγαστο μένος εναντίων των Άγγλων, οι Καταλανοί από τα μέσα του 15^ου αιώνα που ενώθηκαν με το Ισπανικό στέμμα, μέχρι τον εμφύλιο δεν είχαν θέματα συνύπαρξης με το Ισπανικό κράτος. Ήταν η καταπίεση αξιών που θεωρούσαν πολύ σημαντικές για την ταυτότητά τους, όπως η γλώσσα και η κουλτούρα τους, από το Φραγκικό καθεστώς που τους εξέθρεψε τη λαχτάρα για ανεξαρτησία. Έχω αναφέρει και στο παρελθόν ότι ο Καταλανικός εθνικισμός είναι πολιτιστικός. Η έννοια του πολιτιστικού εθνικισμού πρωτοεμφανίστηκε στη διεθνή βιβλιογραφία στο βιβλίο του Eric Hobsbawm ‘Nations and Nationalism since 1790’, και απέκτησε ορολογική αυτοτέλεια μέσα από το έργο του John Hutchinson. Επίσης, μια Καταλανή ανθρωπολόγος, η Montserrat Guibernau, έχει αναλύσει εκπληκτικά τις έννοιες ‘εθνική συνείδηση’ και ‘εθνική ταυτότητα’ για όλη την Ισπανία.

Αντίθετα με τους Βάσκους και τους Γαλιθιάνους όπου η έμφαση δίνεται στο αίμα, οι Καταλανοί έχουν ως προπύργιο της διαφορετικότητάς τους τη γλώσσα τους και την παράδοσή τους. Το 1978, οπόταν και τέθηκε σε ισχύ το δημοκρατικό σύνταγμα της Ισπανίας, το 84,6% των Καταλανών είχε καταφέρει να διατηρήσει τη γνώση της γλώσσας του, ενώ τα ποσοστά στη Βασκωνία ήταν 8% και στη Γαλικία 6,4%. Ο Franco είχε απαγορεύσει οποιαδήποτε πλην των Ισπανικών γλώσσα όχι μόνο στις συναλλαγές των πολιτών με το κράτος, αλλά και στις μεταξύ τους κοινωνικές συναναστροφές. Στα μέσα της δεκαετίας του 1960 είχε επιτρέψει στις εφημερίδες και μόνο να δημοσιεύουν μικρές αγγελίες, στην κατηγορία των κοινωνικών (γάμοι, βαφτίσια, κηδείες, κτλ) στις τοπικές διαλέκτους (όχι ακόμα γλώσσες). Το Σύνταγμα (Estatuto) τις καθιέρωσε ‘συνεπίσημες’ γλώσσες με γεωγραφικό προσδιορισμό. Οι Καταλανοί κυρίως πάτησαν σε αυτό και ανέπτυξαν ένα σύστημα εκπαίδευσης στο οποίο διδάσκονται όλα τα μαθήματα στα Καταλανικά, γίνονται δύο ώρες τη βδομάδα (έναντι τεσσάρων) Ισπανικά και η πρακτική λέει ότι το μάθημα διδάσκεται στα Καταλανικά, αλλά απορίες και κουβέντα διεξάγεται στα Ισπανικά, ώστε να επιτευχθεί διγλωσσία.

Ο λόγος που αναφέρω τα παραπάνω είναι για να φτάσω στο σημείο τριβής. Κατά τη διακυβέρνηση Zapatero δεν υπήρχε καμία κίνηση για ανεξαρτητοποίηση της Καταλωνίας. Η αναθεώρηση του Estatuto που έγινε το 2006 έδινε περισσότερες αρμοδιότητες στις αυτόνομες κοινότητες και ήταν όλοι ευχαριστημένοι. Όμως, με την οικονομική κρίση και με την αλλαγή κυβέρνησης, υπήρξε μια κεντροποίηση των εξουσιών προς τη Μαδρίτη. Αυτό αφύπνισε τις λανθάνουσες φωνές ανεξαρτησίας που οδήγησαν στην ανακοίνωση δημοψηφίσματος όταν το Υπουργείο Εκπαίδευσης έδωσε εντολή να αλλάξει το πρόγραμμα σπουδών και να αντικατασταθεί η διδασκαλία των Καταλανικών από τα Αγγλικά στα σχολεία. Ο νόμος τέθηκε προς ψήφιση πρώτα στις Βελεαρίδες, που δεν ανήκουν διοικητικά στην Καταλωνία, παρόλο που είναι Καταλανόφωνη περιοχή, όπου ο διοικητής ανήκει στο κυβερνών κόμμα. Με την υπερψήφιση του νόμου, Καταλωνία και Βαλένθια είπαν ότι θα παραιτηθεί σύσσωμο το εκπαιδευτικό συμβούλιο και ο νόμος πάγωσε. Το αποτέλεσμα, ήταν η ανακοίνωση διεξαγωγής δημοψηφίσματος.

Επειδή το θέμα είναι πολύπλοκο και δε θέλω να κουράσω άλλο, δεσμεύομαι να απαντήσω σε ότι με ρωτήσετε στα πιο τεχνικά θέματα. Μόνο δύο παρατηρήσεις: α) Δεν είναι ακόμα απολύτως σίγουρο ότι θα γίνει και β) Δεν έχει ακόμα διευκρινιστεί σε ποιο βαθμό η ανακοίνωση ήταν μέσο πίεσης για τις διαπραγματεύσεις με τη Μαδρίτη και σε ποιο βαθμό ήταν η υλοποίηση ενός οράματος των Καταλανών εθνικιστών που έτρεχε εδώ και περίπου είκοσι χρόνια. Το σημείο κλειδί της υπόθεσης εδράζεται στο ότι οι Καταλανοί βλέπουν να πηγαίνουν να τους στερήσουν ξανά ένα στοιχείο της ταυτότητάς τους που ανέκτησαν με πολύ κόπο και με πολλές θυσίες.

Το πόσο ευαίσθητη είναι η ψυχολογία των Καταλανών σε θέματα ταυτότητας είχε φανεί από μια κουβέντα γύρω από το πιο αναγνωρισμένο διεθνώς brand προώθησης της Καταλανικής διακριτότητας, τη Barcelona. Όταν ο καινούργιος προπονητής έκανε το ποδοσφαιρικά αυτονόητο, να προσπαθήσει δηλαδή να βρει ένα διαφορετικό τρόπο παιχνιδιού, άρχισε μια οργισμένη και υστερική κουβέντα τόσο στον Καταλανικό τύπο, όσο και σε όλο τον κόσμο για το γεγονός ότι η Barça χάνει την ταυτότητά της που είναι το tiki-taka. Η αντίδραση μεταφράζεται στο: Προτιμάμε να χάνουμε παίζοντας με τον τρόπο μας, από το να κερδίζουμε με έναν άλλο που δε φέρει τη σφραγίδα του συλλόγου. Άλλωστε, η συγκεκριμένη ποδοσφαιρική νοοτροπία έχει ποτίσει τόσο βαθιά την Καταλανική κοινωνία, που έχουν κάνει μέχρι και τραγούδι το 4-3-3.