Συνεδρία 71: Μέσα Από τα Μάτια Ενός Ξένου

Σε συνέχεια αυτού που έγραψα την προηγούμενη βδομάδα, θα αναλύσω παραπάνω σήμερα τη φύση του καταλανικού εθνικισμού. Κανονικά θα έπρεπε να κάνω μια μεγάλη εισαγωγή με το τι είναι στις κοινωνικές επιστήμες ο εθνικισμός, πως αναλύεται και ποιες σχολές σκέψης υπάρχουν. Αυτό όμως είναι ένα ακαδημαϊκό debate που κράτησε 50 χρόνια μέχρι να καταλήξουν στις βασικές αρχές του τι είναι κράτος, τι έθνος και τι εθνικισμός και κανονικά θα χρειαζόμουν ένα βιβλίο περίπου 400 σελίδων. Οπότε πάω κατευθείαν στην Καταλωνία, προσπαθώντας να μην επαναλάβω αυτά που είχα γράψει πέρυσι.

Για να μην επαναλαμβάνομαι θα ακολουθήσω μια πιο ιστορική προσέγγιση, αφού πρώτα πω μερικά βασικά πράγματα για την έννοια του εθνικισμού στις κοινωνικές επιστήμες. Στην κοινωνιολογία, τις πολιτικές επιστήμες και την ανθρωπολογία, όταν μιλούν για εθνικισμό, αναφέρονται στο ιδεολογικό πλαίσιο γύρω από την έννοια του έθνους και/ή του έθνους κράτους. Όχι για ακροδεξιά, ούτε για φανατισμένους παρελθοντολάγνους μορφωμένους ή αμόρφωτους. Μετά από 50+ χρόνια ακαδημαϊκού debate, η επιστήμη έχει καταλήξει στους εξής άξονες: 1) Το έθνος είναι ένα σύγχρονο φαινόμενο και δεν απαντιέται πριν τη Γαλλική Επανάσταση, 2) Η σειρά εμφάνισης στον κόσμο ήταν κράτοςàεθνικισμόςàέθνος, 3) Αυτό συνέβη διότι τα κράτη που δημιουργήθηκαν μετά την πτώση των πολυεθνικών βασιλείων/αυτοκρατοριών χρειαζόντουσαν ένα ιδεολογικό περίβλημα να διακρίνει «εμάς» από τους «άλλους», 4) Τα έθνη είναι αποτελέσματα της ιδεολογικοποίησης αυτήν της αναγκαιότητας, 5) Στηρίζονται στο ενοποιημένο και κεντρικό σύστημα εκπαίδευσης για να γίνεται ομοιογενής διασπορά των ιδεών, 6) Δημιουργούν συνθήκες κοινωνικής εμπάθειας, διακρίνοντας σημεία ταύτισης και διαχωρισμού μεταξύ πληθυσμών, 7) Μπορεί να είναι σύγχρονα στη σύλληψή τους, αλλά έχουν τις ρίζες τους βαθιά στο παρελθόν, καθώς κάθε πληθυσμός χρειάζεται μια ιστορία ή ένα μύθο κοινής καταγωγής, κοινών εθίμων ή πρακτικών, 8) Τα σύμβολα του κάθε έθνους τα επιλέγει μία ελίτ (οικονομική, πολιτική, πνευματική) για να προωθήσει τα συμφέροντά της, αλλά με κριτήριο αυτά να έχουν απήχηση και να ενοποιήσουν το μεγαλύτερο κομμάτι του πληθυσμού.

Ας προσπαθήσουμε να εφαρμώσουμε τις παραπάνω  βασικές αρχές του εθνικισμού στην περίπτωση της σχέσης Καταλωνίας-Ισπανίας. Ο λίστα σημειώνω είναι πολύ μεγαλύτερη, αλλά υπάρχουν πολλές διαφωνίες σε κάποια θέματα, οπότε θα μείνω σε όσα εργαλεία ανάλυσης είναι πλέον σύμφωνοι όλοι οι ερευνητές. Η Ισπανία ενοποιήθηκε από το γάμο του Fernando II της Αραγονίας και της Isabel I της Καστίλης. Η Ισπανία όπως όλες οι Ευρωπαϊκές χώρες του 15^ου-16^ου αιώνα, πλην της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ήταν ένα σύμπλεγμα βασιλείων και φέουδων. Για να είμαι ιστορικά ακριβής, ΔΕΝ υπήρχε Ισπανία. Η Ισπανία ήταν το αποτέλεσμα της Reconquista, της ανάκτησης από τους Χριστιανούς των κτήσεων που είχαν οι Μουσουλμάνοι στην Ανδαλουσία και την κεντρική (σημερινή) Ισπανία. Μετά την επιτυχία αυτής της εκστρατείας, ο Πάπας ευλόγησε της Ισαβέλα και το Φερνάνδο και τους ονόμασε Reyes Católicos (Καθολικούς Βασιλιάδες). Όλα κανονικά μέχρι εδώ για το πνεύμα και τη ήθη της εποχής. Η Reconquista όμως ακολουθήθηκε από την ανακάλυψη-κατάκτηση της Λατινικής Αμερικής. Αυτό σήμαινε ότι οι αυλικοί και οι ευγενείς της Ισπανικής αυλής είχαν μεγάλα εμπορικά κέρδη.

Η Καταλωνία όπως και οι υπόλοιπες ναυτικές δυνάμεις της εποχής (Βενετία, Γένοβα) είχαν αρχίσει να αντιμετωπίζουν τις πιέσεις των αυτοκρατοριών και των βασιλείων που είχαν περισσότερους πόρους, άρα και περισσότερο στρατό. Οι κτήσεις στη Μεσόγειο άρχισαν να χάνονται και το οι ευγενείς που σύχναζαν στην αυλή της Αραγονίας πλέον πρέπει ή να πάνε στη Μαδρίτη, ή να περιοριστούν σε δευτερεύοντα ρόλο. Η Καταλωνία πάντως συνεχίζει να λειτουργεί ως ανεξάρτητο βασίλειο, με δικούς της νόμους και έχει από το 1359 αναπτύξει ένα όργανο αντιπροσώπευσης των ευγενών (les corts catalanes), το Generalitat. Όλα αυτά μέχρι τον Πόλεμο της Ισπανικής Διαδοχής (1701-1714) οπόταν οι Καταλανοί σπάνε τον όρκο που τους δένει με τους Βαλώνους της Γαλλίας & υποστηρίζουν τον υποψήφιο τον Αψβούργων. Ο νόμιμος διάδοχος ήταν του οίκου των Βαλώνων, ο Φίλιππος ο  5^ος, ο οποίος με μια σειρά διαταγμάτων που ονομάστηκαν la Nueva Planta, προσπαθεί να κάνει στην Ισπανία ότι έγινε και στη Γαλλία: κεντροποίηση των εξουσιών και ενοποίηση των περιφερειακών βασιλείων σε ένα μεγάλο βασίλειο-κράτος. Μετά την ήττα των Καταλανών στη μάχη της Βαρκελώνης στις 11 Σεπτεμβρίου 1714, η Καταλωνία και επίσημα αποτελεί μέρος του Ισπανικού στέμματος.

Η Nueva Planta είναι η πρώτη καταγεγραμμένη μορφή απαγόρευσης των Καταλανικών. Τα ισπανικά, ως διάλεκτος της Καστίλης, επιβάλλονται σε όλες τις κτήσεις του ισπανικού βασιλείου. Και αν οι Καταλανοί ήταν ηττημένοι, οι Βάσκοι που πολέμησαν στο ίδιο πλευρό με το Φίλιππο τον 5^ο είχαν ακριβώς την ίδια αντιμετώπιση. Θα περάσουν πολλά χρόνια μέχρι την επόμενη απαγόρευση χρήσης των Καταλανικών, που θα λάβει χώρα κατά τη δικτατορία του Primo de Rivera (Σεπτέμβρης 1923 – Ιανουάριος 1930). Μέχρι τότε όμως, υπάρχει μια ξεκάθαρη ταξική διάκριση. Όπως αναφέρει ο Γάλλος ιστορικός Pierre Vilar, «παρόλο που είχαν αναπτύξει την Καταλανική γλώσσα, οι ευγενείς της Καταλωνίας μάθαιναν Καστιγιάνικα για να έχουν πρόσβαση στην αυλή της Μαδρίτης». Έτσι η καταλανική γλώσσα και παράδοση (μουσική, λυρική, λογοτεχνική, ποιητική) συνεχίζει να αναπτύσσεται στα χαμηλά στρώματα, ενυπάρχει στα μεσαία που μόλις που κάνουν την εμφάνισή τους και περιορίζεται στα υψηλά.

Το κίνημα του ρομαντισμού με τις εθνικές και εθνικιστικές του προεκτάσεις δεν αφήνει ανέπαφη την Καταλωνία. Όπως και οπουδήποτε αλλού, μια ακαδημαϊκή/πνευματική ελίτ ανακαλύπτει εμένα (Ramon Llull), το Generalitat, τα Corts Catalanes, το ότι η πρώτη βίβλος μεταφράστηκε από τα Λατινικά στα Καταλανικά και άλλα στοιχεία που κάνουν διακριτή την Καταλανική εθνική ταυτότητα από εκείνη της Ισπανίας. Παράλληλα όμως ο de Rivera επεδίωκε να καταφέρει εκείνο που απέτυχε να κάνει ο Φίλιππος ο 5^ος, ιδεολογική ενοποίηση της Ισπανίας. Την περίοδο του Φιλίππου πολίτες ήταν οι ευγενείς και ορισμένοι μεγαλοαστοί, πλέον τον 20^ο αιώνα, πολίτες ήταν όλοι. Το ζήτημα στην Ισπανία είναι ότι η διαδικασίες αναζήτησης στο παρελθόν μύθων, συμβόλων και λοιπόν στοιχείων που συνιστούν ένα έθνος γινόταν παράλληλα. Ελίτ στη Μαδρίτη, τη Βαρκελώνη και το Μπιλμπάο μέσα στον εθνικιστικό ρομαντισμό των 19^ου και 20^ου αιώνα προσπαθούσαν ταυτόχρονα να δημιουργήσουν βάσεις σύνδεσης πληθυσμών με το παρελθόν σε επικαλυπτόμενες γεωγραφικές περιοχές.

Το θέμα της κουλτούρας επίσης είναι σχετικά προβληματικό, διότι στην Καταλωνία είχε δημιουργηθεί από το τέλος του 19^ου αιώνα μια «Ζώνη Καταλανικής Κουλτούρας» από τη μπουρζουαζία της εποχής. Ο ερχομός του Franco και τα 38 χρόνια που τον ακολούθησαν ενίσχυσαν τα τοπικά κινήματα αντί να ολοκληρωθεί η ομοιογενοποίηση. Η προσπάθεια βίαιης ισπανοποίησης όλων των πληθυσμών με την απαγόρευση οποιωνδήποτε τοπικών ιδιαιτεροτήτων ουσιαστικά τα ενίσχυσε. Αντί να εξαφανίσει τη διαφορετικότητα με τις απαγορεύσεις και τις καταπιέσεις την έκανε ένα είδος υποβόσκουσας πράξης αντίστασης. Τη διατήρησε και της έδωσε και μια επαναστατική σημασία κόντρα στο δικτατορικό καθεστώς. Έτσι όταν το 1978 έγινε το δημοκρατικό σύνταγμα, οι γλώσσα έγινε το όχημα διακριτότητας των Καταλανών, των Βάσκων και των Γαλιθιάνων έναντι των υπολοίπων Ισπανών.

Το σταματάω εδώ γιατί ξεφεύγει σε μέγεθος το κείμενο, μπορούμε να κάνουμε κουβέντα. Εδώ και αρκετά χρόνια γίνεται κουβέντα στα πανεπιστήμια και στα μεγάλα ερευνητικά κέντρα για το ρόλο του έθνους-κράτους στο σύγχρονο κόσμο. Το κράτος που αποτελεί τη βασική μονάδα του διεθνούς συστήματος από το 1648 και τη Συνθήκη της Βαϊμάρης, πλέον αδυνατεί να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της σύγχρονης εποχής. Τα περισσότερα προβλήματα είναι παγκόσμια, διακρατικά και παγκοσμιοποιημένα. Έτσι κάθε προσπάθεια που λειτουργεί στη λογική του ρομαντισμού του 19^ου αιώνα και τη δημιουργία έθνους-κράτους είναι απλώς εκτός εποχής. Στην Καταλωνία υπάρχει η αντιμαχόμενη ρητορική της δεξιάς όσων διεκδικούν ανεξαρτησία που θέλουν ένα Καταλανικό έθνος-κράτος, και της αριστεράς που θέλει να απαγκιστρωθεί από το έθνος-κράτος της Ισπανίας. Η λειτουργικότητα μιας τόσο μικρής μονάδας στον κόσμο θα κριθεί από το βαθμό σύνδεσής της με το υπόλοιπο διεθνές σύστημα. Είναι ένα θέμα που πρέπει να λυθεί πριν το δημοψήφισμα, διότι αλλιώς, σε περίπτωση επικράτησης του «Ναι», ένας γύρος εσωστρέφειας περιμένει μια αποκομμένη από τον κόσμο Καταλωνία. Το βασικό είναι να μην κοιτούν οι Καταλανοί τον καθρέπτη μέσα τα μάτια ενός ξένου.