Συνεδρία 88: Τα Ξεφτισμένα Όρια της Λογικής

Η πτώση του αεροπλάνου της Germanwings έφερε στο φως αρκετά πράγματα, που δεν έχουν στην πλειοψηφία τους καμία σχέση με τις αερομεταφορές. Είναι η πρώτη πτώση αεροσκάφους μετά από πολλά χρόνια στην Ευρώπη που δε σχετίζεται με εξωγενείς παράγοντες. Σε ευρωπαϊκό έδαφος πρέπει να έχει να πέσει αεροπλάνο από το «Ήλιος», ενώ όσον αφορά ευρωπαϊκή εταιρία το τελευταίο αεροπλάνο που κατέπεσε ήταν η πτήση της Air France από το Ρίο στο Παρίσι το 2009. Εξαιρώ το αεροπλάνο που έριξαν στην Ουκρανία διότι, ε, το έριξαν. Εκείνο όμως που με κλονίζει είναι η στάση των ΜΜΕ απέναντι στον συγκυβερνήτη.

Καταρχάς να ξεκαθαρίσω δύο πράγματα: 1) Το αεροπλάνο είναι και παραμένει το ασφαλέστερο μέσο μεταφοράς. Καταλαβαίνω ότι τρομάζει το γεγονός ότι αν πέσει ένα αεροπλάνο οι πιθανότητες να επιβιώσουν οι επιβαίνοντες είναι ελάχιστο, όμως σε έναν κόσμο όπου γίνονται χιλιάδες πτήσεις την ημέρα το ποσοστό πτώσης αεροπλάνων αγγίζει το μηδέν. 2)  Δεν τρέφω καμία αυταπάτη για τα ΜΜΕ. Επενδύουν στο φόβο και στις τραγικές ειδήσεις διότι ως γνωστόν good news are no news. Παρ’ όλ’ αυτά ο κανιβαλισμός που γίνεται απέναντι στο πρόσωπο του συγκυβερνήτη στοχοποιεί όλους τους πάσχοντες από κατάθλιψη με έναν ακραίο τρόπο.

Αλλά για μισό λεπτό, πως παρουσιάζεται η κατάθλιψη και η σχιζοφρένεια στη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο; Θυμάμαι το 2003 όταν βγήκε στους κινηματογράφους το Texas Chainsaw Massacre έξω από τις αίθουσες υπήρχαν ομάδες Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων που «ευαισθητοποιούσαν τον κόσμο απέναντι στη σχιζοφρένεια». Αλήθεια; Δηλαδή σου μοίραζαν έναν φυλλάδιο που έγραφε για την κλινική περίπτωση της σχιζοφρένειας όταν πήγαινες να δεις μια ταινία που έδειχνε έναν μανιακό δολοφόνο να κάνει φέτες κάτι τύπους που πήγαιναν διακοπές στην Αμερικανική επαρχία. Και αυτός είναι ο κανόνας δυστυχώς. Ο σχιζοφρενής είναι κάποιος ο οποίος θέλει να σκοτώνει κόσμο με διάφορους λιγότερο ή περισσότερο ευφάνταστους τρόπους. Όλοι οι δολοφόνοι στο είδος της αστυνομικής λογοτεχνίας αν δεν είναι τίποτα αδίστακτοι καπιταλιστές ή μαφιόζοι που σκοτώνουν για το κέρδος είναι σχιζοφρενείς. Στον κινηματογράφο και στις σειρές της τηλεόρασης ακόμα χειρότερα. Είναι σχεδόν όλοι σχιζοφρενείς δολοφόνοι. Έτσι χτίζεται στο παγκόσμιο κοινό και στο συλλογικό ασυνείδητο η εντύπωση ότι ο σχιζοφρενής είναι απαραίτητα κάποιος αιμοδιψής παράφρονας που προσπαθεί να βρει την ψυχική του ηρεμία μέσω της θανάτωσης άλλων.

Μια από τα ίδια και για τους καταθλιπτικούς. Άνθρωποι που ψάχνουν να ξεφύγουν από την κατάθλιψη κάνοντας κακό στους άλλους. Έχοντας γνωρίσει άνθρωπο που έπασχε κλινικά από κατάθλιψη και έχοντας αρκετούς φίλους γιατρούς, μπορώ με σιγουριά να πω ότι η πραγματικότητα είναι τελείως διαφορετική. Ο καταθλιπτικός αποτραβιέται από τον κόσμο. Αναπτύσσει μιαν αγοραφοβία και κλείνεται σε οικεία στεγανά. Μένει σπίτι του και κυρίως στο κρεββάτι του και αρνείται να κάνει το οτιδήποτε. Αυτοπεριορίζεται σε ένα χώρο που γνωρίζει και τον κάνει να νιώθει ασφαλής. Σε καμία, αλλά σε καμία περίπτωση όμως ο καταθλιπτικός δεν ενεργεί ώστε να βλάψει κάποιον άλλον. Μπορεί να έχει την τάση να τραβάει στη θλίψη του τους άλλους, όμως δεν έχει τη δύναμη και την αντοχή να τους βλάψει.

Η σχιζοφρένεια από την άλλη μπορεί να γίνει επιθετική. Με έμφαση στο μπορεί. Δεν είναι όλες η μορφές σχιζοφρένειας επιθετικές, ούτε όλοι οι σχιζοφρενείς είναι επικίνδυνοι για τους γύρω τους. Η σχιζοφρένεια είναι από εκείνες τις ψυχικές ασθένειες που μπορούν να λάβουν πάρα πολλές μορφές και να έχουν πάρα πολλές διαφορετικές επιπτώσεις στους πάσχοντες. Τα επίπεδα είναι ατελείωτα όπως και οι διαφορετικές προσεγγίσεις στη θεραπεία. Αλλά βέβαια αυτό δεν πουλάει. Τα ΜΜΕ πρέπει να πουλήσουν ότι ο σχιζοφρενής μανιακός έριξε το αεροπλάνο για να πάρει μαζί του άλλα 149 άτομα. Το ότι στοχοποιείται μια ευπαθής ομάδα δεν παίζει ρόλο. Το επόμενο ρεπορτάζ θα είναι για την αντιμετώπιση του bullying.

Ο μιντιακός εμετός έχει φτάσει σε επίπεδο Αγγλίδας έφηβης τουρίστριας στα Μάλια ή το Φαλιράκι Αύγουστο μήνα. Από το ότι ήταν «τρελός με χαρτί», ότι είχε «ερωτική απογοήτευση», ότι ήταν «κρυφογκέι» και ότι μπορεί να φανταστεί κανείς. Δηλαδή τι ενδιαφέρει πραγματικά αν ήταν ο άνθρωπος straight ή gay; Τι ενδιαφέρει η ζωή του πριν; Η σαπουνόπερα της είδησης. Και αν νομίζετε ότι αυτό συμβαίνει μόνο στα ελληνικά ΜΜΕ βρίσκεστε σε άλλο πλανήτη. Με εξαίρεση τους Γάλλους που έχουν κρατήσει κάποιο σχετικό επίπεδο, ο βρετανικός, ο γερμανικός και ο ισπανικός τύπος που κοιτάζω είναι (να το πω κομψά) Για τον Πούτσο Καβάλα. Τρομακτική ενδοσκόπηση στη ζωή του «φονιά των αιθέρων» που έγραψε ένα βρετανικό tabloid. Ο συντάκτης βέβαια δεν πρέπει να το έχει με την έννοια της γλώσσας, διότι «φονιάς» είναι κάποιος που κάνει εξακολουθητικά φόνους, αλλά δε γαμιέται, η Jennifer η κομμώτρια που ανακάλυψε το σεξ απ’ το 50 shades of grey και ο John ο ανθρακωρύχος να αγοράσουν τη φυλλάδα και όλα καλά.

Παρακάμπτω και το γεγονός ότι όλοι έγιναν ειδικοί σε θέματα ασφαλείας, για το πως κλειδώνουν τα πιλοτήρια, τι έγινε μετά την 11^η Σεπτεμβρίου και τι κακοί που είναι όλοι αυτοί της τρομοϋστερίας. Το απόλυτο inception  είναι ότι καταγγέλλουν την τρομοϋστερία τα ΜΜΕ. Τα ΜΜΕ το κέρατό μου μέσα που γράφουν και προβάλουν τρόμο 24/7. Ασταδιάλα.

Έχουμε φτάσει σε ένα επίπεδο που δε μας προκαλεί τίποτα εντύπωση και σε ότι και να ακούσουμε λέμε «κοίτα βρε παιδί μου τι γίνεται». Όχι δεν είμαστε όλοι έτσι. Δυστυχώς όμως είναι η πλειοψηφία του κοινού στο οποίο απευθύνεται η τηλεόραση και ο τύπος. Αυτοί για να σοκάρουν τραβάνε το κάθε θέμα πιο πολύ στα άκρα. Σε τέτοιο βαθμό που δοκιμάζονται τα δικά μας, όσων δε βλέπουμε τηλεόραση, ξεφτισμένα όρια της λογικής.

Συνεδρία 87: Ερωτική Μηχανή

Παρόλο που υπάρχουν πιο επίκαιρα θέματα, επειδή υπάρχει κάτι που το έχω κάβα καιρό και συνδέεται και λίγο με το προηγούμενο post, είπα να το γράψω τώρα, με την ελπίδα ότι μέσα στη βδομάδα θα αρχίσω να αναπληρώνω το -4 στο οποίο έχω βρεθεί. Το θέμα μου σήμερα είναι αυτό της σεξουαλικής ελευθερίας και πως αυτό συνδέεται με την πρόοδο μιας κοινωνίας.

Έχουν γραφεί εκατομμύρια σελίδες για το θέμα και πολλά δέντρα έχουν βρει διέξοδο στη μεταθανάτια ζωή μετατρεπόμενα σε βιβλία για την ερωτική απελευθέρωση, τη σεξουαλικότητα, τη σεξουαλική ελευθερία. Όμως με διαφορά το πιο to the point (που λένε και στο χωριό μου) κείμενο δεν το έχει γράψει κανένας ακαδημαϊκός, καμία φεμινίστρια, κανένας γιατρός σεξολόγος, αλλά ένας τύπος που έγραφε ιστορίες comic, o Alan Moore. Στο δοκίμιό του “25,000 Years of Erotic Freedom” ο Moore είναι ο πρώτος που συνδέει την ερωτική, με την έννοια του σεξ, ελευθερία με την πρόοδο και την ανάπτυξη.

Η προσέγγισή του είναι ιστορική. Εξετάζει τα επιτεύγματα των Αρχαίων πολιτισμών, κυρίως Ελλάδας, Λατίνων,  Κίνας και Ιαπωνίας και τα συνδέει με τους περιορισμούς που επέβαλαν οι μονοθεϊστικές θρησκείες αργότερα στη λίμπιντο και στη σεξουαλικότητα των ανθρώπων. Η φιλοσοφία, τα μαθηματικά, η ιατρική, οι τέχνες και τα γράμματα γνώρισαν τεράστια άνθηση στους συγκεκριμένους Αρχαίους πολιτισμούς. Η βασική διαφορά τους από τους υπόλοιπους ήταν ο βαθμός της σεξουαλικής απελευθέρωσης των κοινωνιών τους.

Η σεξουαλικότητα όταν καταπιέζεται δημιουργεί σύνδρομα. Η ιατρική έχει αποδείξει ότι οι ορμόνες που εκκρίνει το σώμα κατά τη διάρκεια της σεξουαλικής πράξης ηρεμούν τα νεύρα και κάνουν τον εγκέφαλο να λειτουργεί καλύτερα. Ένας πιο λειτουργικός εγκέφαλος μπορεί να παράγει περισσότερα πράγματα και διαφορετικά πράγματα. Δεν είναι τυχαία η ραγδαία ανάπτυξη των Δυτικών κοινωνιών μετά από την κατάρρευση των θρησκευτικών και κοινωνικών ταμπού που συνδέονται με τη σεξουαλικότητα. Ο Χριστιανισμός για περίπου 16 αιώνες καταπίεζε τον άνθρωπο. Η θρησκείες επιβάλουν μια ηθική που περιορίζει την ερωτική πρακτική. Οι έννοιες του «ενάρετου», του «αγνού» και του «καθαρού» συνδέονται με τη σεξουαλική εγκράτεια. Ακόμα και σήμερα σε πολλές κοινωνίες, ειδικά στον ισλαμικό κόσμο ο γάμος παραμένει το διαβατήριο δύο ανθρώπων στη σεξουαλική ζωή. Η εκάστοτε εκκλησιαστική αρχή οφείλει να δώσει την άδεια μέσω κάποιου λειτουργού της σε αυτήν την «αμαρτία».

Ο Μουσουλμανικός κόσμος μέχρι το 15^ο αιώνα ήταν πιο ανεπτυγμένος από το Δυτικό. Τα χαρέμια, οι χοροί της κοιλιάς η πολυγαμία, έστω και μόνο για τους άνδρες παρείχαν ένα καλύτερο πλαίσιο σεξουαλικής απελευθέρωσης από τη Χριστιανική Δύση. Παρεμπιπτόντως, η ιστορία για την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας λόγω την εσωτερικής της ασωτίας είναι πολύ Χριστιανοκεντρική. Η πορνεία ήταν νόμιμη στη Ρώμη και όταν δημιουργούσαν την Αυτοκρατορία τους και η ελεύθερη σεξουαλικότητα ήταν μόνιμη αρχή. Όταν όμως έγινε ο Χριστιανισμός επίσημη θρησκεία της Αυτοκρατορίας οι συνοριοφύλακες, που ήταν από όλα τα μέρη της και είχαν το δικαίωμα να λατρεύουν τους δικούς τους Θεούς, αν δε βαπτίζονταν Χριστιανοί απομακρύνονταν. Έτσι το δυναμικό στα σύνορα έπεσε κατά 80% αφήνοντας το πεδίο ελεύθερο για Γότθους, Βησιγότθους και Οστρογότθους. Τελικά ήταν ο Χριστιανισμός που οδήγησε στην πτώση τη Ρώμη και έφερε το Μεσαίωνα και όχι το ανάποδο. Ευτυχώς για τη Δύση, τα ταμπού της τα κοίταξε στα μάτια και τα ξεπέρασε σε μεγάλο βαθμό.

Μιας και αναφέρθηκα στην πολυγαμία, ο άνθρωπος δεν είναι μονογαμικό ον. Η μονογαμία είναι ένας περιορισμός που όταν γίνεται ενσυνείδητα είναι αποδεκτός, όταν όμως γίνεται από το φόβο ενός εξωτερικού παράγοντα είναι πρόβλημα. Αν δεν πηγαίνεις με άλλον/η επειδή έχεις δοθεί αποκλειστικά σε αυτόν/ήν αποτελεί έναν αυτοπεριορισμό στους συντρόφους σου, αλλά δε σε περιορίζει στο τι θα κάνεις με αυτόν/ήν. Αν η σεξουαλικότητα διοχετεύεται εκούσια σε έναν/μία παρτενέρ χωρίς να περιορίζεται είναι επιλογή. Αν τώρα πάλι η σεξουαλικότητα καταστέλλεται επειδή το λέει η εκκλησία ότι είναι αμαρτία ή διότι ε, παντρευτήκαμε και τι θα πει ο κόσμος δημιουργούνται θέματα. Όπως πρόβλημα είναι το να μην μπορείς να εκφράσεις τη σεξουαλικότητά σου επειδή δεν είναι κοινωνικά αποδεκτή. Ομοφυλόφιλοι, trans, σαδομαζοχιστές και τόσες άλλες κατηγορίες καταπιέζονται σεξουαλικά επειδή αν τυχόν εκφραστούν ανοιχτά πολλές πόρτες στη ζωή τους θα κλείσουν.

Η σεξουαλική απελευθέρωση στη Δύση με την άνοδο και την ανάπτυξη της τεχνολογίας, τη χειραφέτηση των γυναικών και το μειωμένο ρόλο της θρησκείας με τους περιορισμούς της την έβαλε σε μιαν άλλη τροχιά. Τα πράγματα είναι πολύ καλύτερα, χωρίς ακόμα να είναι στο επιθυμητό επίπεδο. Ο συντηρητικός αμερικανικός Νότος, η επαρχία (παντού), η νέο-συντηρητική Ευρώπη είναι μερικά μόνο παραδείγματα των περιορισμών που ασκούν οι αντιλήψεις του παρελθόντος ακόμα στη σεξουαλικότητα. Ο μεγαλύτερος εχθρός της σεξουαλικότητας όμως στο σύγχρονο κόσμο δεν είναι οι παλιές αντιλήψεις, αλλά οι νέοι μηχανισμοί. Η υπέρ-εμπορευματοποίησή της και η γιγάντωση της βιομηχανίας του πορνό είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα. Το γυμνό και ο ερωτισμός δεν είναι μόνο τέχνη, αλλά και μπίζνα. Η βιομηχανία του θεάματος, που για να πουλήσει σε διαφορετικά κοινά βάζει ταμπέλες, έχει χωρίσει το εμπόρευμα του γυμνού σε ερωτικό και πορνό. Το ερωτικό (erotica) είναι το καλλιτεχνικό και το πορνό το «εμπορικό», το χαμηλής ποιότητας.

Ο διαχωρισμός είναι τραγικός. Τόσο τραγικός που ο Moore έχει κάνει ένα comic, το “Lost Girls” που επιμένει να το χαρακτηρίζει πορνογράφημα, παρόλο που είναι τέχνη. Και είναι πορνογράφημα, και παραμένει τέχνη. Δεν είναι το φτηνό πορνό της βιομηχανίας, όπως δεν είναι και τα περισσότερα σεξουαλικά εικονογραφημένα που έρχονται απ την Ιαπωνία. Η υπερπροσφορά πορνό δε βοηθάει στη σεξουαλική απελευθέρωση διότι ενεργοποιεί όλα τα συντηρητικά αντανακλαστικά των κοινωνιών. Σε τόσο μεγάλο βαθμό που η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση στα σχολεία θεωρείται ταμπού σε αρκετές Δυτικές χώρες ακόμα πριν το Λύκειο. Στις ίδιες χώρες που τα ποσοστά παιδεραστίας ανεβαίνουν συνεχώς (όχι επειδή αυξήθηκαν οι παιδόφιλοι με τα χρόνια, απλώς του κυνηγάνε πιο αποτελεσματικά).

Πέρα από διαφημίσεις τύπου «το σεξ είναι υγεία» και πέρα από τα διάφορα κοινωνικά και θρησκευτικά χαλινάρια, η σεξουαλική απελευθέρωση είναι μια διεργασία in progress. Και θα παραμείνει για αρκετά χρόνια παρόλο που η πορεία δείχνει πια μη αναστρέψιμη. Ακόμα και το συντηρητικό κομμάτι της νέας γενιάς σε αυτόν τον τομέα δύσκολα κλείνεται στο παρελθόν. Και αυτό ίσως να είναι και το πιο αισιόδοξο κομμάτι για το μέλλον, διότι στην τελική, και το μυαλό είναι μια ερωτική μηχανή.

Συνεδρία 86: Περνώντας τη Γραμμή

Μετά από μια βδομάδα αποχής λόγω αλειμμένων υποχρεώσεων επανέρχομαι με κάτι που μου έχει χτυπήσει πολύ αρνητικά. Σε όλες τις κοινωνίες υπάρχει ένας βαθμός βαυκαλισμού και υποκρισία, που συνήθως στηρίζεται στους εθνικούς μύθους που αναπαράγει. Πέρα από τη δημιουργία στερεοτύπων και κοινωνικών στεγανών, ο μύθος, ειδικά σε όσους επιδιώκουν την κατάρριψή του έχει την τάση να ενεργοποιεί μηχανισμούς αυτοάμυνας, δημιουργώντας φανατικούς υπερασπιστές που καταλήγουν στη χρήση βίας. Η βία είναι αποτέλεσμα ως πρακτική, όμως το θεωρητικό υπόβαθρό της είναι πιο βαθύ. Οι κοινωνίες που μπορούν να προοδεύσουν είναι εκείνες που δε φοβούνται την αυτοκριτική, που δε διστάζουν να παρουσιάσουν στον έξω κόσμο τα στραβά τους, αντί να τα κρύβουν κάτω από το χαλί, στρογγυλεύοντας με τη χρήση κλισέ και δικαιολογώντας τις πράξεις τους.

Από τους φανατικούς του ISIS, μέχρι τη χθεσινή αποκάλυψη της δολοφονίας του Βαγγέλη Γιακουμάκη, υπάρχει μία σταθερά: η βία χρειάζεται μιαν αιτιολόγηση. Η χρήση βίας για έναν «ανώτερο σκοπό» τη δικαιολογεί κυρίως στο μυαλό του δράστη, αλλά κατ’ επέκταση μπορεί και να βρει υποστηρικτές σε ένα κομμάτι της κοινωνίας. Η θρησκεία εδώ και 2000+ χρόνια αποτελεί το πιο αναγνωρισμένο «ανώτερο σκοπό» δικαιολόγησης της βίας. Η βασιλεία των ουρανών, η ευμένεια του Αλλάχ, ο διάδρομος του Όντιν είναι το απορρυπαντικό που μπορεί να ξεπλύνει κάθε λουτρό αίματος τόσο στους δράστες, όσο και στο πλήθος που παρακολουθεί.

Από τη Γαλλική Επανάσταση και μετά, η έννοια του «έθνους» αποτέλεσε τον άλλο πυλώνα δικαιολόγησης της βίας. Η «εθνική ολοκλήρωση» ενός κράτους, η «αυτοδιάθεση» και η «εθνική κυριαρχία» υπήρξαν οι γενεσιουργές αιτίες αναρίθμητων αιτιολογημένων πολέμων. Ο «ανώτερος σκοπός» της δημιουργίας έθνους κράτους δίνει νομιμοποίηση στη βία εδώ και 250 περίπου χρόνια χωρίς να γεννά αντίρροπα κάποιον αποτροπιασμό. Ίσα-ίσα που η κατάπνιξη ή καταπολέμηση από τις δυνάμεις του status-quo είναι εκείνες που έχουν μικρότερη νομιμοποίηση στα μάτια των άλλων. Το κεντρικό Σουδάν είναι ο καταπιεστής των δικαιωμάτων στην ανεξαρτησία του Νταρφούρ (το θέμα Παλαιστίνη είναι εξαιρετικά πολύπλοκο για να το αναφέρω εδώ).

Ένας τρίτος πυλώνας αιτιολόγησης της βίας είναι οι παραδόσεις, είτε αυτές εκφράζονται ως στερεότυπα, είτε ως «τιμή». Τα εγκλήματα τιμής πλέον είναι ίδιο κυρίως των μουσουλμανικών κοινωνιών, χωρίς να εκλείπουν, πολύ πιο σπάνια βέβαια σε άλλες χριστιανικές, ινδουϊστικές, ή σιντοϊστικές κοινωνίες. Όμως μισό λεπτό, σε πόσους δε φαίνεται ακόμα ρομαντική η βεντέτα; Η Κρήτη, η Σικελία και η Κορσική δεν αποκτούν ένα μυστικιστικό, ρομαντικό εσάνς λόγω αυτού του εγκλήματος τιμής; Όσο για τα κοινωνικά στερεότυπα, το βάρος τους είναι ανυπολόγιστο. Ειδικά από τη δημιουργία του σχολείου και μετά, η κεντροποιημένη εκπαίδευση κάνει ομοιογενή διασπορά αξιών. Αυτό θρέφει, αναπαράγει και διαιωνίζει στερεότυπα. Η αποδοχή τους είναι επικίνδυνη και γεννά βία. Βία κατά των γυναικών, των ομοφυλοφίλων, των ανθρώπων με διαφορετικό χρώμα δέρματος ή διαφορετική θρησκεία από την επικρατούσα. Ο διαχωρισμός που γίνεται στον κόσμο των εθνών-κρατών σε «εμάς» και σε «άλλους», αυτή η κοινωνική εντροπία της διάκρισης δικαιολογεί τη βία κατά του διαφορετικού τόσο στο μυαλό του δράστη, όσο και στο κοινωνικό σύνολο. Σε απλά Ελληνικά, το μέγιστο πρόβλημα είναι η ντροπή στο «τι θα πει ο κόσμος».

Το κοινωνικό στερεότυπο, όπως και οι μύθοι του έθνους, αλλά και εκείνοι της θρησκείας καταρρίπτονται με την έρευνα, την εσωτερική αναζήτηση, την αυτοκριτική. Η επιστήμη είναι εκείνη η διαδικασία που δημιουργεί θεωρίες που μπορούν να ανατραπούν. Είναι βασική αξία της επιστημολογίας ότι μια θεωρία πρέπει να μπορεί να αμφισβητηθεί και να ανατραπεί, αλλιώς είναι δόγμα θρησκευτικού χαρακτήρα. Επίσης, η πρόοδος και η εξέλιξη των κοινωνιών στηρίζεται στο πόσο έτοιμη είναι να αντιμετωπίσει τα κοινωνικά της στερεότυπα.

Η αυτοκριτική μιας κοινωνίας είναι το στοιχείο εκείνο της «μαλακής δύναμης» (soft power) που μπορεί να τη μετατρέψει σε ηγεμονία. Αντίθετα η δημιουργία στεγανών οδηγεί σε σταδιακή φθορά, όχι απλώς σε στασιμότητα. Χαρακτηριστική είναι η αντίθεση τη Βικτωριανής Βρετανίας και των σημερινών ΗΠΑ. Η Βικτωριανή Αγγλία με την ακραία προτεσταντική της ηθική παρουσίαζε ως ενδεδειγμένη συμπεριφορά το άχρωμο, αυστηρό, πουριτανικό φαίνεσθαι. Οι ανέκφραστοι άνθρωποι που έχουν καταπιεί μπαστούνια και δε χειρονομούν ήταν το μοντέλο του καλού πολίτη. Την ίδια εποχή οι επιστήμονες εθελοτυφλούσαν στις παρατηρήσεις τους για να συμβαδίζουν οι έρευνές τους στην ηθική της βασίλισσας Βικτωρίας. Αγνοούσαν την ύπαρξη την ομοφυλοφιλίας στο ζωικό βασίλειο (αποδεδειγμένα παρατηρημένη σε 1.500 είδη) επειδή η Βικτωρία την είχε καταστήσει παράνομη. Αρνούνταν να μελετήσουν τις παραδόσεις των λαών τους οποίους είχαν αποικίσει επειδή κρινόντουσαν κατώτεροι. Η Βικτωριανή περίοδος ήταν η αρχή του τέλους της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Πλέον δίνει ταινίες και σειρές εποχής που σχετίζονται με τα πάθη της τότε μπουρζουαζίας.

Αντίθετα οι ΗΠΑ είναι αυτοκριτικές. Μέσα από τις ταινίες τους, τη λογοτεχνία τους, τις σειρές τους παρουσιάζουν στον έξω κόσμο όλη τη σκληρότητα της αμερικανικής κοινωνίας. Ο ρατσισμός του Νότου, η γενοκτονία των Ινδιάνων, το εμπόριο ναρκωτικών, οι γκάγκστερς, ο πολιτικός αριβισμός, η διαφθορά είναι όλα παρόντα και σερβίρονται στο πιάτο του υπόλοιπου κόσμου. Οι ΗΠΑ δεν είναι μόνο the land of the free, αλλά και μια χώρα με τραγικές αντιθέσεις, βία και ένα μέρος όπου η ανθρώπινη ζωή δε μετράει όσο αλλού. Η αμερικανική κοινωνία και ο αμερικανικός τρόπος ζωής έχουν επικαθίσει σε όλους τους υπόλοιπους όχι μόνο λόγω της επέκτασης και της μαζοποίησης της τεχνολογίας, αλλά διότι είναι ολοκληρωτικοί. Τα λαμπρά σόου του Las Vegas υπάρχουν όπως και οι τοκογλύφοι. Η Wall Street είναι το κέντρο του καπιταλιστικού κόσμου, αλλά υπάρχουν και το Bronx, το Queens με τα σκοτεινά και βρώμικα στενά τους. Το Los Angeles είναι η πόλη των Αγγέλων και των κινηματογραφικών αστέρων, αλλά και η πόλη της διεφθαρμένης αστυνομίας και το εμπορίου ναρκωτικών.

Τα γράφω όλα αυτά διότι κάθε φορά που κατηγορούμε την ελληνική κοινωνία για «έλλειμμα παιδείας» γίνεται μηρυκαστικά και κατόπιν εορτής. Τώρα αναθεματίζεται το bullying λόγω της δολοφονίας Γιακουμάκη, χθες ήταν τα κωλόπαιδα που τα σπάνε στα γήπεδα, προχθές η ΧΑ. Η ελληνική κοινωνία είναι προσκολλημένη στους μύθους της: θρησκευτικούς, εθνικούς, κοινωνικούς. Τώρα δολοφονήθηκε ένα παιδί που ήταν Κρητικός και gay, πράγμα ασύμβατο σύμφωνα με το στερεότυπο της «λεβεντιάς» του μαυροπουκαμισά. Η αντίδραση αποτροπιασμού είναι τρομακτικά υποκριτική. Και αυτή η κοινωνία είναι φυσικό να αντιμετωπίζει κρίση (όχι μόνο οικονομική) αφού δεν μπορεί να κοιτάξει στα μάτια τα στερεότυπα και τις αγκυλώσεις της και όπως έχουν κάνει οι ΗΠΑ, να περάσει τη γραμμή.

Συνεδρία 85: Δε θα Μας Ξεγελάσουν Ξανά

Επειδή δε βρίσκω κάτι ενδιαφέρον στην εσωτερική επικαιρότητα μετά από αρκετά συνεχόμενα posts που την αφορούσαν, λέω να γράψω για κάτι που είχα στο μυαλό μου (λέμε τώρα) καιρό. Διαβάζω τις τελευταίες βδομάδες, όσο προλαβαίνω, για τις διαδικασίες εξέλιξης των κοινωνιών. Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες πτυχές είναι ο εξεπσιοναλισμός, όπως τον έχει ορίσει η σύγχρονη φιλοσοφία. Το πράγμα γίνεται ακόμα πιο ιντριγκαδόρικο αν συσχετιστεί αυτή η έννοια με εκείνη της ηθικής.

Ο εξεπσιοναλισμός (Exceptionalism) αποτελεί μια σύγχρονη φιλοσοφική έννοια. Όχι ότι οι εξαιρέσεις των κανόνων είναι σύγχρονο φαινόμενο, υπάρχουν από την αρχαιότητα, τόσο στη Δύση (ελληνική και λατινική φιλοσοφία), αλλά και την Ανατολή (Ινδία, Κίνα, Ιαπωνία). Εκείνο που καθιστά την έννοια μεταμοντέρνα είναι η μηχανιστική προσέγγιση της εξαίρεσης και η λειτουργία της ως μοχλός, αίτιο ή πηγή διαφοροποίησης του νομικού συστήματος μιας κοινωνίας, αλλά και της εν γένει λειτουργίας της. Ο καλύτερος, μικρότερος και πιο περιεκτικός ορισμός έχει δοθεί από τον Huysmans: Η έννοιες τις πολιτικής που επενδύονται στο ιδίωμα της εξαίρεσης. Οι ρίζες βέβαια αναζητούνται στον Foucault και η μετέπειτα ανάπτυξη της φιλοσοφικής σκέψης έγινα από τους Schmitt (πιο συντηρητική προσέγγιση) και Agamben (πιο προοδευτική).

Η λογική είναι απλή. Κάποια στιγμή λόγω κάποιου γεγονότος, εσωτερικού ή εξωτερικού, η πολιτική ηγεσία λαμβάνει κάποια «έκτακτα» μέτρα. Τα «έκτακτα» αυτά μέτρα έρχονται σε αντίθεση με το κράτος δικαίου, βασικό πυλώνα της δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας. Το κράτος δικαίου, που στηρίζεται στον κεντρικό ρόλο που έχει ο νόμος στη Δύση, πέφτει σε μία αντίφαση. Η νομοθετική εξουσία στα περισσότερα κράτη εξομοιώνεται με την πολιτική, απορροφάται από αυτήν και από έννοια πυλώνας μετατρέπεται σε εργαλείο πολιτικής. Ο νόμος και η πολιτική γίνονται ένα σώμα, που μπλέκει το νόμο που δίνει ισχύ, με τη νομοθετική ισχύ. Έτσι ο νόμος αποτελεί κομμάτι της πολιτικής ατζέντας, υποχείριο στις πολιτικές της κάθε κυβέρνησης.

Τα «έκτακτα» μέτρα σύμφωνα με το Schmitt είναι αναπόφευκτα. Συμβαίνουν διάφορα γεγονότα στην πορεία του χρόνου που παρεκκλίνουν από τη νόρμα, όπως αυτή έχει οριστεί από τις κυρίαρχες αξίες σε μια κοινωνία/πολιτεία και διαταράσσουν τη γραμμική πορεία προς το μέλλον. Σε αυτό το σημείο ο Schmitt συνδέει το κοινωνικό γίγνεσθαι με την πολιτική. Είτε από φιλελεύθερη οπτική (πλειοψηφία αντιπροσώπευσης συμφερόντων), είτε από μαρξιστική (πάλη των τάξεων), είτε από εθνικ(ιστικ)ή (λαϊκή ταυτοποίηση με την πολιτική οντότητα), η κοινωνική σφαίρα είναι μια πολιτική σφαίρα. Ο Agamben έχει μιαν άλλη οπτική. Ειδικά όσον αφορά τις «έκτακτες» καταστάσεις, αλλά και γενικότερα, το πρόβλημα δεν παρουσιάζεται όταν οι κυρίαρχες δυνάμεις, εκείνες που κατέχουν την εξουσία δηλαδή, αντιδρούν στις διάφορες κοινωνικές πιέσεις, αλλά όταν η εξουσία επιδρά πάνω στην ζωή, με τη βιολογική της έννοια, των μεμονωμένων ατόμων/πολιτών, χωρίς την πρόβλεψη του νόμου.  

Ο Schmitt εξετάζει το πολιτικό στη αντίληψη της εξαίρεσης, ενώ ο Agamben εξετάζει την εξαίρεση ως κανόνα. Επειδή ο Γερμανός δίνει ένα ντετερμινιστικό τόνο χωρίς να προτείνει κάνει ως εναλλακτική πορεία, θα μείνω λίγο παραπάνω στον Ιταλό που δίνει περισσότερη τροφή για σκέψη. Το αναπόφευκτο του Schmitt ουσιαστικά σημαίνει ότι λαμβάνονται «έκτακτα» μέτρα σε «έκτακτες» καταστάσεις τα οποία όταν αυτές οι «έκτακτες» καταστάσεις παρέλθουν, η πολιτική ηγεσία μπορεί να τα αποσύρει. Δεν είναι απαραίτητο ότι θα το κάνει, διότι λειτουργούν παρεμβατικά ομάδες πίεσης οι οποίες μπορεί να αναγκάσουν την πολιτεία να τα διατηρήσει. Η επιλογή όμως είναι στο χέρι της πολιτείας. Ο Agamben λέει ότι το «έκτακτο» τις περισσότερες φορές ορίζεται ως τέτοιο από την πολιτεία. Δεν είναι «έκτακτο» αφ’ εαυτού, αλλά ορίζεται, πλασάρεται και αντιλαμβάνεται ως τέτοιο. Αυτή η σχετικότητα στην ερμηνεία του δίνει στην πολιτεία το δικαίωμα να παρεμβαίνει σε πεδία που βάσει νόμου δε θα έπρεπε να έχει πρόσβαση. Ως εκ τούτου, αλλάζει το νόμο, με το πρόσχημα του προσωρινού, ώστε να παρεμβαίνει στη ζωή.

Ενώ και οι δύο αφήνουν στο περιθώριο την πολιτική έννοια του κοινωνικού, ο Agamben δίνει έναν εξελικτικό τόνο. Η εξαίρεση του σήμερα είναι ο κανόνας του αύριο. Η πολιτεία λαμβάνει «έκτακτα» μέτρα για να αντιμετωπίσει γεγονότα που δεν είχε προβλέψει, όμως όταν η επίδραση αυτών περάσει, το «έκτακτο» νομοθετικό πλαίσιο διατηρείται και αποτελεί πλέον τη νέα νόρμα. Με αυτόν τον τρόπο, εξελικτικά και συσσωρευτικά η πολιτεία αποκτά όλο και περισσότερα δικαιώματα παρέμβασης στη ζωή των πολιτών, αλλά και των ατόμων που βρίσκονται στην επικράτειά της. Ένα καλό παράδειγμα είναι ο αμερικανικός Patriot Act. Ψηφίστηκε μετά την 11^η Σεπτεμβρίου, όμως ισχύει ακόμα. Τα δικαιώματα που έδινε στις μυστικές υπηρεσίες να παρεμβαίνουν στις ζωές όσων βρίσκονται σε αμερικανικό έδαφος ή έξω από αυτό με την αιτιολογία της τρομοκρατίας δεν έχουν αρθεί 14 χρόνια μετά, παρόλο που οι συνθήκες είναι διαφορετικές. Μάλιστα υπάρχει ένα κομμάτι του πολιτικού που ασκεί πιέσεις ώστε να πείσει ότι οι συνθήκες δεν έχουν αλλάξει.

Οι εξαιρέσεις δημιουργούν ένα νέο modus vivendi και είναι η κοινωνία που προσαρμόζεται σε αυτό και όχι το ανάποδο. Το αποτέλεσμα είναι οι εξαιρέσεις να αποτελούν παράγοντα εξέλιξης του νομικού πολιτισμού, αλλά και της κοινωνικής δομής. Από παρεκκλίσεις αναγάγονται σε καταλύτες της πορείας προς το μέλλον, δημιουργώντας ρωγμές στις αξίες των κοινωνιών. Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης μεταναστών στην Ευρώπη ή το Guantánamo είναι εξαιρέσεις στις αξίες της φιλελεύθερης δημοκρατίας που δικαιολογούνται στη βάση των «έκτακτων» καταστάσεων. Με την πάροδο των χρόνων όμως οι κοινωνίες έμαθαν όχι μόνο να τα αποδέχονται, αλλά να τα θεωρούν αναγκαία. Η ενσωμάτωσή τους στη λειτουργία των κρατών δεν κρίνεται πλέον ως παρέκκλιση, αλλά ως αναγκαιότητα. Εντούτοις, η ηθική αποδοχή τους από την πλειοψηφία της κοινωνίας έχει ένα πρόβλημα.

Αντίθετα με την πολιτική αποδοχή που στηρίζεται στην πειθώ ενός επιχειρήματος, η ηθική αποδοχή βασίζεται στο βαθμό ταύτισης μιας πρακτικής με τις αξίες μιας κοινωνίας. Η κυρίαρχη ιουδαίο-χριστιανική ηθική της Δύσης που στη βάση της έχει την ισότητα όλων των πλασμάτων του Θεού, αλλά και της φιλελεύθερης λογικής που στηρίζεται στην ανεκτικότητα του διαφορετικού με αυτές τις εξαιρέσεις κλονίζονται. Δεν υπάρχει ούτε μια ηθική της επιστήμης σε αυτές τις πράξεις, που ενδεχομένως να έδινε μια λεπτομερή βάση στο γιατί οι εξαιρέσεις αυτές είναι κατασκευασμένες από συγκεκριμένες ομάδες συμφερόντων. Η πολιτική χρησιμοποιεί τις αξίες των κυρίαρχων θρησκειών, αλλά και πολιτικών συστημάτων ώστε να θεμελιώσει μια ρητορική εξωτερικής απειλής. Αλλάζει τους όρους του πολιτικού και δίνει περισσότερα δικαιώματα στην εκτελεστική εξουσία, παρακάμπτοντας το νόμο. Η αποδοχή αυτής της ρητορικής από μεγάλο μέρος των πληθυσμών ενισχύει τη μισαλλοδοξία, αλλά και τα φοβικά σύνδρομα των κοινωνιών, οι οποίες βέβαια είναι σίγουρες ότι δε θα ξεγελαστούν ξανά.